ترصیع

ترصيع، در لغت به معناي جواهر نشاندن است. به­ همين دليل تاج جواهرنشان را مرصع گويند و در اصطلاح بديع، آن است كه در دو مصراع شعر يا دو جمله­ی نثر، واژه‌ها دو به دو داراي سجع متوازي باشند.

آرایه‌ی ترصیع از اختراعات ابن‌قدامه محسوب می‌شود که در "نقدالشعر" مطرح شده؛ اما در ادب فارسی اولین‌بار در فصل یک "ترجمان‌البلاغه" به‌ عنوان اولین آرایه ذکر شده است؛ که نویسنده­ی آن "رادویانی" در مورد آن می‌گوید این قسم را اندر بلاغت درجه‌ا‌ی بلند است و منزلتی شریف ازیرا که به دام هر خاطری اندر نیاید و خردی بوی نرسد.
از معروف‌ترين نمونه‌هاي ترصيع، قصيده‌اي از "رشيد وطواط" است؛ كه تمامي آن داراي ترصيع مي‌باشد، اگر چه شعري كه تمام ابيات آن ترصيع باشد، بسيار كم است و خود رشيد وطواط، ‌مدعي شده كه پيش از من در عرب و عجم كسي قصيده‌اي كه تمام ابياتش مرصع باشد، نگفته است. اما اشعاري كه در آن ابيات مرصع وجود داشته باشد، در ديوان‌هاي متقدمين و متاخرين بسيار است. در ذيل بخشي از قصيده­ی تمام مرصع رشيد وطواط بيان مي‌شود:
       اي منور به تو نجوم جمال
                                   وي مقرر به تو رسوم كمال
       بوستاني است صدر تو ز نعيم
                              و آسماني است قدر تو ز جلال 
       خدمت تو معوّل دوست
                                           حضرت تو مقبّل اقبال
       همچو اسكندري به يمن بقا
                             همچو پيغمبري به حسن خصال
       سيرت تو خزانه الطاف
                                         نعمت تو نشانه­ی آمال
       شد مزين به تو مقام و محل
                                 شد مبين به تو حرام و حلال
همان­طور كه مشاهده مي‌شود مصرع‌هاي رو به روي هم در تمامي كلمات، دو به دو با هم سجع متوازي دارند: منور و مقرّر، نجوم و رسوم، جمال و كمال. اين صنعت در حقيقت نوعي سجع متوازي است كه در شعر بكار مي‌رود.
ترصيع از نظر موسيقايي، كلام را بسيار قوي مي‌كند:‌ اين صنعت در قرآن كريم نيز بسيار به كار رفته است: "انَّ الابرار لفي نعيم و انَّ الفُجّارَ لفي جحيم." "انَّ اِلَينا ايابَهُم ثم انَّ علينا حسابهم." سعدي نيز در گلستان بسيار از اين صنعت استفاده كرده است:
«توانگري به هنر است نه به مال و بزرگي  به خردست نه به سال.»
شام رفته و بام خفته، سال از عد بيرون و مال از حدّ افزون همه را تلف كرده و اسف برده.»
ترصيع از صنايع مهم در موسيقي و مضمون سخن است؛ اما اگر صنعتي مانند جناس در كنار آن آورده شود پرمايه‌تر و بلندپايه‌تر مي‌گردد كه به آن "الترصيع مع التجنيس" گفته مي‌شود؛ چنانكه لفظ مرصع متجانس هم باشد؛ مثلا: يار سرگشته و كاربرگشته. و مثالی از ترصیع در نظم:
      بيمارم و كارزار و تو درماني
                                        بيم آرم و كارزار و تو در، ماني