ابوعبدالله جعفر بن محمد رودکی ، در یکی از روستاهای کوهستانی ناحیه ی رودک سمرقند ، به نام " بنج " زاده شد . سال ، حدود نیمه ی قرن سوم بود و شاید میانه ی سالهای 250 تا 260 هجری قمری (865 تا 875 میلادی) .
تولد رودکی با تولد دو چهره از بزرگان تاریخ علم همراه بوده است : محمد بن زکریای رازی ، پزشک نامبردار ایرانی در همین سالها زلده شد ، و نیز ابونصر فارابی فیلسوف نامی ملقب به معلم ثانی .
از زندگی رودکی چندان چیزی نمیدانیم ، مثلا : او در چه خانواده ای زاده شد ؟ از مردم فرادست جامعه بود یا از فرو دستان ؟
در میان اشعار باقی مانده از او ، بیتی هست که در آن از چارق پوشی و خرسواری خود سخن می گوید :
از خر و پالیک آنجای رسیدم که همی               موزه چینی می خواهم و اسب تازی
اگر در اینکه این بیت از رودکی باشد ، شک نکنیم و مفهوم آن را هم بر سبیل حقیقت بدانیم ، نه بر مجاز ، می شود گفت وی از زندگی خوب و مرفهی برخوردار نبوده است . کاش نا آگاهی ما از زندگی وی به همین یک نکته خلاصه می شد ، ما از زندگی و تحصیلات او نیز چندان نمیدانیم .
عوفی ، با سه قرن فاصله از رودکی ، از قدیمی ترین نویسندگانی است که آگاهی هایی جزئی را از او می دهد . عوفی چنین می نویسد :
رودکی در کودکی بسیار تیز هوش و با حافظه بوده ، چنانکه در هشت سالگی قرآن را تماما حفظ کرده بوده است . صورتی زیبا و آوازی خوش داشته و به سبب همین خوش آوازی به خوانندگی و نوازندگی کشیده شده و نواختن بربط آموخته و در این هنر استاد شده بوده است .
آنچه از شعرهای او بر می آید ، گفته ی عوفی را تایید می کند .
در باره ی اینکه رودکی شاعری پر شعر بوده است ، سخن های بسیار گفته اند و از روزگاران کهن وی به " بسیار شعری " زبانزد بوده است . چنانکه رشیدی سمرقندی (قرن ششم) در باره ی تعداد اشعار رودکی گوید :
گر سری یابد به عالم کس به نیکو شاعری      رودکی را بر سر آن شاعران زیبد سری
شعر او را برشمردم سیزده ره صد هزار              هم فزون آید اگر چونانکه باید بشمری
حال تفسیر این دو بیت به دو گونه در تاریخ ادبیات بیان شده است :
برخی گویند ، منظور رشیدی این است که ، شعر او را سیزده بار شمردم ، صد هزار بیت بود . و برخی دیگر گویند ، منظور رشیدی این است که ، سیزده بار صد هزار ، یعنی یک میلیون و سیصد هزار بیت بود .
به نظر من ، رشیدی سمرقندی ، نیازی نداشته سیزده بار شعر رودکی را شمارش کند ، تا مثلا به تعداد دقیق بیت های رودکی دست یابد ، مگر اینکه کار دیگری نداشته باشد !
با توجه به اینکه عوفی نیز یاد آور شده است که شعر رودکی در صد دفتر گرد آوری شده بوده است ، می توان به پر شعری رودکی پی برد و تعبیر دسته ی دوم را پذیرفت ، مگر اینکه در درستی بیت های رشیدی سمرقندی شک نمود .
حمدالله مستوفی نیز از قول مولفی دیگر اشعار رودکی را هفتصد هزار بیت گفته است .
اگر چه این اعداد از جهاتی نیز مبالغه آمیز و افسانه ای به نظر می رسد ، ولی نباید آنها را به کلی خالی از حقیقت دانست .
در زیادی اشعار رودکی شکی نیست ، ولی پذیرفتن هر کدام از آمار های داده شده توسط نویسندگان بعد از رودکی ، آنهم با فاصله ی زمانی ، نیاز به مدرک بیشتری دارد .
گویند که رودکی چند مثنوی از جمله " کلیله و دمنه " که احتمالا بیش از ده هزار بیت بوده ، سروده بوده ، نیز تعداد قابل ملاحظه ای قصیده و غزل و قطعه و انواع دیگر شعر داشته است . از این رو در زیادی شعر های وی تردیدی نیست .
ولی جای بسی تاسف است که از آن همه شعر ، تنها حدود هزار بیت آن در دست است و مابقی شعر های وی پایمال حادثه های روزگار شده است .
در باره ی سالمرگ رودکی نیز گفته ها فراوان است ، سعید نفیسی گفته ی "سمعانی " را در کتاب " الانساب " از دیگر گفته ها درست تر می داند . بنا بر نوشته ی سمعانی ، رودکی در سال 329 هجری قمری در " رودک " در گذشته بوده است .
اگر گفته ی سمعانی را درست بدانیم ، این نکته را نیز باید بپذیریم که رودکی در آخر عمر ، از بخارا بیرون رفته است و در زادگاه خود ساکن شده است